Η φράση «βαθύ κράτος» χρησιμοποιείται όλο και συχνότερα στην πολιτική και έχει πλέον ενταχθεί στην κοινή πολιτική ορολογία, πέρα από τα δημοσιογραφικά πλαίσια. Σύμφωνα με τον Ρώσο πολιτικό φιλόσοφο Alexander Dugin, ο όρος αυτός είναι «αόριστος» και μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά από κάθε πλευρά. Ο Dugin θεωρεί ότι είναι κρίσιμο να προσδιοριστεί πότε και πού εμφανίστηκε η έννοια αυτή για να κατανοηθεί πλήρως.
Πρώτη εμφάνιση στην Τουρκία τη δεκαετία του ’90
Σύμφωνα με τον Dugin, η έκφραση «βαθύ κράτος» έκανε την πρώτη της εμφάνιση στην τουρκική πολιτική σκηνή κατά τη δεκαετία του ’90. Στα τουρκικά, ο όρος είναι «derin devlet» και περιέγραφε μια πολύ συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση στην Τουρκία εκείνη την περίοδο. Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς όλες οι μετέπειτα χρήσεις του όρου σε διάφορα κράτη, έχουν επηρεαστεί από αυτήν την πρώτη εμφάνιση στην Τουρκία.
Ο Κεμαλισμός ως κεντρικό στοιχείο της τουρκικής πολιτικής
Ο κεμαλισμός, ένα πολιτικό και ιδεολογικό ρεύμα που ξεκίνησε με τον Κεμάλ Ατατούρκ, ήταν κυρίαρχο στη σύγχρονη τουρκική πολιτική. Βασιζόταν σε έναν συνδυασμό αυστηρού κοσμικισμού, εθνικισμού, εκσυγχρονισμού και προοδευτισμού. Η ιδεολογία αυτή προωθούσε την απόρριψη της θρησκευτικής επιρροής στην πολιτική και διαμορφώθηκε σε άμεση αντίθεση με το παραδοσιακό σύστημα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τον θάνατο του Ατατούρκ, η στρατιωτική ηγεσία διατήρησε τον έλεγχο της ιδεολογίας αυτής και έγινε η κύρια δύναμη πίσω από το «βαθύ κράτος» της Τουρκίας.
Στρατιωτική ελίτ και μασονικές επιρροές
Ο κεμαλισμός συνδέθηκε άμεσα με την τουρκική στρατιωτική ελίτ, που είχε και μασονικές συνδέσεις. Η στρατιωτική ελίτ επενέβαινε κάθε φορά που η πολιτική κατεύθυνση της χώρας αποκλίνει από τον κεμαλισμό, ανατρέποντας εκλογικά αποτελέσματα και εγκαθιδρύοντας στρατιωτική κυριαρχία. Ο όρος «βαθύ κράτος» εμφανίστηκε για πρώτη φορά την περίοδο που ο πολιτικός ισλαμισμός άρχισε να αναπτύσσεται στην Τουρκία.
Πότε έχει νόημα το Βαθύ Κράτος
Από αυτή την πλοκή της πολιτικής ιστορίας της σύγχρονης Τουρκίας μπορούν να εξαχθούν ορισμένα γενικά συμπεράσματα.
Έτσι, ένα Βαθύ Κράτος μπορεί να υπάρχει και έχει νόημα όπου:
- υπάρχει δημοκρατικό εκλογικό σύστημα
- όταν πάνω από αυτό το σύστημα υπάρχει μια μη εκλεγμένη στρατιωτική-πολιτική εξουσία, συγκολλημένη από μια πολύ συγκεκριμένη ιδεολογία (ανεξάρτητη από τη νίκη του ενός ή του άλλου κόμματος).
- υπάρχει μια μυστική κοινωνία (για παράδειγμα, μασονικού τύπου), που ενώνει τη στρατιωτικοπολιτική ελίτ.
Και το βαθύ κράτος γίνεται γνωστό όταν αρχίζουν προφανείς αντιφάσεις μεταξύ των τυπικών κανόνων της δημοκρατίας και της εξουσίας αυτής της ελίτ (αλλιώς η ίδια η ύπαρξη του βαθέως κράτους δεν είναι προφανής).
Πάνω από όλα
Η έννοια του βαθέως κράτους (derin devlet) εμφανίστηκε ως χαρακτηριστική περιγραφή του στρατιωτικοπολιτικού κεμαλικού πυρήνα της Τουρκίας. Αυτός ο πυρήνας πίστευε πως βρισκόταν υπεράνω της δημοκρατικής πολιτικής, και έτσι αποφάσιζε αυτόνομα να ακυρώνει εκλογικά αποτελέσματα, να συλλαμβάνει πολιτικά και θρησκευτικά πρόσωπα, παρακάμπτοντας τις νόμιμες διαδικασίες της πολιτικής όπως την κατανοούμε στον ευρωπαϊκό χώρο. Η εκλογική διαδικασία γινόταν σεβαστή μόνο όταν τα αποτελέσματά της συμβάδιζαν με τις στρατιωτικές κεμαλικές θέσεις.
Στην περίπτωση ενός κόμματος με διαφορετική ιδεολογική βάση, όπως οι ισλαμιστές που έτειναν περισσότερο προς τον οθωμανισμό παρά προς τον κεμαλισμό, ακόμη και αν κέρδιζε τις εκλογές, μπορούσε να διαλυθεί χωρίς ιδιαίτερη δικαιολογία. Το φαινόμενο της «αναστολής της δημοκρατίας» δεν είχε συνταγματική θεμελίωση. Οι στρατιωτικοί, που δεν εκλέγονταν, έπαιρναν πρωτοβουλίες επικαλούμενοι «επαναστατική αναγκαιότητα» για να προστατεύσουν την κεμαλική Τουρκία.
Ο πραγματικός πόλεμος
Αργότερα, ο Erdogan ξεκίνησε μια ουσιαστική μάχη κατά του βαθέως κράτους, με αποκορύφωμα την υπόθεση Ergenekon το 2007. Τότε, με την κατηγορία ότι προετοίμαζαν πραξικόπημα, συνελήφθησαν σχεδόν όλοι οι κορυφαίοι στρατιωτικοί της χώρας.
Όμως, οι σχέσεις του Erdogan με τον πρώην σύμμαχό του, τον Gulen, που διατηρούσε στενές σχέσεις με δυτικές μυστικές υπηρεσίες, κλονίστηκαν. Σε μια ρεαλιστική προσέγγιση, ο Erdogan επανέφερε μέλη του βαθέως κράτους, βασισμένος κυρίως στον τουρκικό εθνικισμό. Η συζήτηση για την κοσμικότητα παραμερίστηκε προσωρινά.
Μετά την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος των Γκιουλενιστών το 2016, ο Erdogan πήρε την ονομασία «πράσινος κεμαλιστής». Παρά την έντονη αντιπαράθεσή του με το βαθύ κράτος, οι θέσεις του αποδυναμώθηκαν σημαντικά, και η ιδεολογία του κεμαλισμού άρχισε να ξεθωριάζει, αν και δεν εξαφανίστηκε πλήρως.
Ισχύει μόνο σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία
Το φαινόμενο του βαθέως κράτους υπάρχει μόνο σε φιλελεύθερες δημοκρατίες. Σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως ο φασισμός ή ο κομμουνισμός, δεν χρειάζεται η ύπαρξή του, καθώς η ιδεολογική ομάδα που βρίσκεται στην εξουσία αναγνωρίζεται ανοιχτά ως η απόλυτη αυθεντία, υπεράνω των νόμων. Ο μονοκομματισμός υπογραμμίζει αυτό το μοντέλο διακυβέρνησης, και δεν υπάρχει χώρος για πολιτική ή ιδεολογική αντιπολίτευση.
Στις δημοκρατικές κοινωνίες όμως, όπου δεν θα έπρεπε να κυριαρχεί μια ιδεολογία, το βαθύ κράτος αναδύεται ως «κρυφός ολοκληρωτισμός». Δεν απορρίπτει την πολυκομματικότητα, αλλά την ελέγχει και τη χειραγωγεί. Αντίθετα, οι κομμουνιστές και οι φασίστες παραδέχονται ανοιχτά την ανάγκη ύπαρξης κυρίαρχης ιδεολογίας, και η εξουσία τους είναι άμεση και εμφανής. Οι φιλελεύθεροι αρνούνται την ιδεολογία, αν και στην πραγματικότητα την υιοθετούν.
Η αποκάλυψη
Αυτό σημαίνει ότι οι φιλελεύθεροι επηρεάζουν τις πολιτικές διαδικασίες με βάση τον φιλελευθερισμό ως δόγμα, αλλά κρυφά. Ο φιλελευθερισμός φανερώνει τον ολοκληρωτικό του χαρακτήρα μόνο όταν συγκρούεται με τις δημοκρατικές διαδικασίες. Δεν ταυτίζεται με τη δημοκρατία, καθώς η δημοκρατία δεν είναι πάντα φιλελεύθερη.
Στην Τουρκία, όπου η φιλελεύθερη δημοκρατία εισήχθη από τη Δύση και δεν εναρμονίστηκε με την τοπική πολιτική και κοινωνική ψυχολογία, το βαθύ κράτος αναγνωρίστηκε άμεσα. Σε άλλες δημοκρατίες, αυτό το φαινόμενο, αν και υπήρχε, έγινε αντιληπτό αργότερα. Το τουρκικό παράδειγμα είναι σημαντικό, γιατί σε αυτό τα πράγματα είναι ξεκάθαρα.
Η πρόκληση του πολιτικού ισλαμισμού και η άνοδος του Erdogan
Η αντιπαράθεση ανάμεσα στην ιδεολογία του κεμαλιστικού «βαθέως κράτους» και την πολιτική του δημοκρατικά εκλεγμένου ισλαμισμού έγινε έντονη με την άνοδο του Recep Tayyip Erdogan. Ο Erdogan και ο προκάτοχός του αμφισβήτησαν την κεμαλική κοσμικότητα, προωθώντας τον πολιτικό ισλαμισμό, ενώ ενισχύθηκαν οι επαφές με την Ανατολή. Αυτή η αντιπαράθεση κορυφώθηκε με την υπόθεση Ergenekon, κατά την οποία ο Erdogan έθεσε υπό κράτηση μεγάλο μέρος της στρατιωτικής ηγεσίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου