Του Χένρικ Μίλερ*
Τι άλλο μπορεί να μας πει ο Καρλ Μαρξ σήμερα 200 χρόνια από τη γέννηση του;
Επειδή ο καπιταλισμός φαίνεται να είναι κομμάτια εντελώς και χωρίς επανάσταση. Κατά κάποιον τρόπο, ο Καρλ Μαρξ ήταν θαυμαστής του καπιταλισμού.
Αυτό το οικονομικό σύστημα «δημιούργησε κολοσσιαίες παραγωγικές δυνάμεις, περισσότερες από ό, τι όλες οι προηγούμενες γενιές μαζί» έγραψαν ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ενγκελς στο “Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος”.
Αυτό πριν από 170 χρόνια. Ήταν παρατηρήσεις με σαφήνεια. Η εκβιομηχάνιση είχε μόλις ξεκινήσει αλλά οι δυο τους γνώριζαν ήδη τις βασικές συγκρούσεις που γίνονταν γύρω τους. Αυτό το νέο σύστημα θα αλλάξει τα πάντα – όχι μόνον προς το καλύτερο, αυτό ήταν σαφές, αλλά με μια δύναμη που εντυπωσίασε τους νέους συγγραφείς: Η συγκέντρωση της παραγωγής δημιούργησε «τεράστιες πόλεις, εκανε τον αστικό πληθυσμό πολύ μεγαλύτερο σε σύγκριση με τον αγροτικό και συνεπώς κατέστρεψε σημαντικό μέρος του πληθυσμού που αγαπούσε την αγροτική ζωή».
Ο Μαρξ ήταν – και είναι – συναρπαστικός γιατί προφήτευσε την ταξική πάλη και την επανάσταση. Ωστόσο, ως οικονομολόγος, κύριο μέλημά του ήταν να προσδιορίσει ποιοι μηχανισμοί θα άλλαζαν τον κόσμο στην εποχή του. Όπως κάθε καλός οικονομολόγος, ο Μαρξ ανησύχουσε για τις σχέσεις παραγωγής και τα προβλήματα της εποχής του. Πολλά πραγματα χρειάστηκαν για να οδηγήσουν την εκβιομηχάνιση και την ταχεία ανάπτυξη των πόλεων. Οι οικονομίες κλίμακας στην παραγωγή εξασφάλισαν την εμφάνιση μεγάλων, ανώνυμων μονάδων: εργοστάσια, μητροπολιτικές περιοχές, έθνη.
Οι άνθρωποι, από την άλλη πλευρά, ήταν ένας άφθονος παράγοντας για τηνπαραγωγή εκείνης την εποχή. Οι μισθοί ήταν αντίστοιχα χαμηλοί και οι συνθήκες διαβίωσης ήταν συχνά αθλιες. Εν τω μεταξύ, ο παράγοντας -κεφάλαιο παρήγαγε υψηλές αποδόσεις.
Ο Μαρξ όχι μόνο καταγγέλλει αυτές τις ανισοπτητες , αλλά τις αναλύει με εντυπωσιακό βάθος πεδίου. Ίσως το μεγαλύτερο πλεονέκτημά του ήταν ότι δεν είδε πλέον την οικονομία ως κάτι στατικό, αλλά αναγνώρισε τη δυναμική που ξεδιπλώθηκε μέσα από τη “συσσώρευση” των παραγωγικών περιουσιακών στοιχείων. Ως αποτέλεσμα, ο μαρξισμός βοηθησε όχι μόνο στην εμφάνιση του άθλιου υπαρκτού σοσιαλισμού,αλλά και να μεταρρυθμίσει τον καπιταλισμό.
Στη Γερμανία, για παράδειγμα οι αλλαγες που έφερε ήταν το κράτος πρόνοιας. Και σήμερα; Από οικονομικής πλευράς, το κεφάλαιο διαδραματίζει όλο και μικρότερο ρόλο. Οι πιο μεγάλες εταιρείες παγκοσμίως, όπως η Apple δεν βασίζονται πλέον σε φυσικά «μέσα παραγωγής» (κτίρια, εργοστάσια, μηχανές) αλλά σε άυλα στοιχεία: δεδομένα , πληροφορίες, εικόνα. Είναι πολύ πιο πολύτιμα από ό, τι δείχνουν στα περιουσιακά στοιχεία στους ισολογισμούς τους.
Αυτό θα πρέπει να είναι το θέμα του διαδόχου του Μαρξ στον 21ο αιώνα: Βλέπουμε μια στροφή προς τον «καπιταλισμό χωρίς κεφάλαιο», όπως το έθεσαν οι βρετανοί οικονομολόγοι Jonathan Haskel και Stian Westlake. Στην εποχή του ο Μαρξ, εστιάστηκε στην βιομηχανική παραγωγή φυσικών αγαθών. («Το εμπόρευμα είναι κατ ‘αρχήν ένα εξωτερικό αντικείμενο, ένα πράγμα το οποίο με τις ιδιότητές του ικανοποιεί τις ανθρώπινες ανάγκες οποιουδήποτε είδους»). Αυτά τα αντικείμενα κατασκευάζονται, χρησιμοποιούνται, καταναλώνονται. Αν κάποιος τα κατέχει, κανένας άλλος δεν μπορεί να τα έχει. Η παραγωγή κάθε μονάδας συνδέεται με το κόστος». Για τα άυλα, τα πράγματα φαίνονται πολύ διαφορετικά. Τα “αγαθά” του μέλλοντος Πάρτε για παράδειγμα αυτό το κείμενο. Αν ήταν σε έντυπη εφημερίδα, θα είχε τα χαρακτηριστικά του “εμπόρευματος”. Σε ψηφιακή μορφή, ωστόσο, μπορείτε να το διαβάσετε ενώ άλλοι άνθρωποι κάνουν το ίδιο πράγμα ταυτόχρονα. Δεν το χρησιμοποιείτε αποκλειστικά ή το καταναλώνετε. Η αξία του μπορεί να αυξηθεί ακόμη και όταν πολλοί άνθρωποι το διαβάσουν, γιατί τότε προσφέρει όλο και περισσότερο στη συζήτηση. Ωστόσο, η τιμή αυτού του κειμένου είναι μηδέν. Δεν δινουν δεκάρα γι ‘αυτό. Γιατί; Επειδή η “παραγωγή” κάθε πρόσθετης μονάδας – κάθε επιπλέον επίσκεψη στο site – δεν προκαλεί κανένα κόστος. Οι σημερινοί οικονομολόγοι θα έλεγαν: Το οριακό κόστος είναι μηδενικό.
Στην «κοινωνία μηδενικού περιθωρίου κόστους» (Αμερικανός οικονομολόγος Jeremy Rifkin) οι κλασικοί μηχανισμοί του καπιταλισμού αναστέλλονται. Οι επιπτώσεις είναι πιθανό να είναι τόσο ριζικές όσο η εκβιομηχάνιση του 19ου αιώνα – και οι απαντήσεις δεν είναι καθόλου εύκολες. Μεγαλύτερος ρόλος του κράτους στο μέλλον Αναλυτικά, είναι δύσκολο να προβλεφθεί πώς θα πραγματοποιηθεί η αλλαγή. Αλλά ένα πράγμα φαίνεται σίγουρο: το κράτος θα έχει έναν νέο και πιο σημαντικό ρόλο από πριν. Επειδή κινούμαστε προς έναν κόσμο όπου τα “δημόσια αγαθά” και τα “εξωτερικά αποτελέσματα” είναι πανταχού παρόντα.
Μερικά παραδείγματα:
Όταν πολλές τιμές πέφτουν στο μηδέν, δεν υπάρχει ιδιωτική προσφορά υπό κανονικές συνθήκες αγοράς. Ποιος επενδύει ήδη, εάν δεν μπορούν να επιτευχθούν σχεδόν καθόλου έσοδα; Είναι πιθανό ότι το κράτος δεν θα είναι σε θέση να επιχορηγήσει πολλά αγαθά μακροπρόθεσμα – ή να δημιουργήσει δομές αγοράς που περιορίζουν τον ανταγωνισμό σε τέτοιο βαθμό ώστε τα έσοδα να μπορούν να παραχθούν. Αυτό είναι δύσκολο. Χρειάζεται νέους πολιτικούς μηχανισμούς για την επίτευξη αποτελεσματικής και δίκαιης ισορροπίας αναγκών και συμφερόντων. Οι κυβερνητικές ρυθμιστικές αρχές αναρωτιώνται πού δημιουργούνται τα νέα μονοπώλια. Για παράδειγμα η Google: Η πολύτιμη υπηρεσία μιας μηχανής αναζήτησης μπορεί να μην έχει τιμή, αλλά δεν είναι μάταιη. Χρηματοδοτείται από τα δεδομένα των χρηστών, τα οποία με τη σειρά τους μπορούν να χρησιμοποιηθούν οικονομικά από τον Όμιλο. Άλλες εταιρείες, όπως οι πάροχοι μελλοντικών υπηρεσιών κινητικότητας, θα υιοθετήσουν μια παρόμοια προσέγγιση: η αξία ενός σχετικά απλού ηλεκτρικου αυτοκινήτου δεν θα είναι πια τα έσοδα, αλλά τα δεδομένα που οι χρήστες απορρίπτουν κατά την οδήγηση. Αυτό δημιουργεί μια νέα δύναμη στην αγορά. Το κράτος πρέπει να το αντισταθμίσει πολιτικά. Η πρόοδος έγκειται στο γεγονός ότι ξεκινούν καινοτομίες. Πολλοί οικονομολόγοι υποθέτουν ότι η μέτρηση της προόδου (παραγωγικότητα) παραλύει επίσης επειδή σε πολλές αγορές η ένταση του ανταγωνισμού μειώνεται.
Πώς διατηρούμε την πρόοδο υπό αυτές τις συνθήκες; Ακόμα αξίζει να μάθουμε κάτι ή να επινοήσουμε κάτι καινούριο, αν δεν υπάρχουν πλέον πλεονεκτήματα αύξησης των κερδών; Ως αποτέλεσμα της ψηφιοποίησης η γνώση είναι όλο και περισσότερο διαθέσιμη, αντιγράψιμη και έτοιμη να διανεμηθεί ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Αλλά από πού προέρχεται το κέρδος εάν οι γνώσεις και οι δεξιότητες είναι ελεύθερα διαθέσιμες χάρη στην ψηφιοποίηση; Τι κάνουν οι άνθρωποι όταν χάσουν τη δουλειά τους μέσω της μετάβασης στον άυλο καπιταλισμό; Επίσης, η ενέργεια μπορει να είναι φθηνότερη . Επειδή ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος του ενεργειακού εφοδιασμού βασίζεται στον ήλιο και τον άνεμο, στα ελεύθερα αγαθά που δεν έχουν τιμή. Εάν όμως μειωθεί η τιμή της ενέργειας, μειώνονται επίσης τα έξοδα των χερσαίων μεταφορών. Τι σημαίνει αυτό για τις δομές διακανονισμού και παραγωγής; Οι πόλεις θα αυξάνονται ακόμα πιο γρήγορα; Και τι θα γίνει με τις ερημωμένες εκτάσεις; Όπως και ο Μαρξ, έτσι και οι οπαδοί του στον 21ο αιώνα θα κάνουν λάθη. Όπως είπα: “Κάθε αρχή είναι δύσκολη”. Αλλά αυτό δεν πρέπει να μας σταματήσει από το να σκεφτόμαστε. Πάνω απ όλα, οι ιδέες είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόμαστε σήμερα.
*Ο Χένρικ Μίλερ είναι καθηγητής οικονομικής πολιτικής στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Ντόρτμουντ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου