Ὁ χαλκός ὁ ἂνθρωπος καί ὁ Ὃμηρος

Φωτογραφία : 

ΛΕΖΑΝΤΑ: ΑΝΩ / Συλλαβογράμματα του Χαλκού στην ΓΓΒ

                  ΜΕΣΟΝ / Ηχητική αξία κατά τον Βέντρις

                  ΚΑΤΩ / Ανάγνωση των Συλλαβογραμμάτων

Γράφει ὁ ΚΩΣΤΑΣ ΔΟΥΚΑΣ

Λίγοι γνωρίζουν ὃτι σέ κάθε Εὐρωπαῖο κάτοικο ἀντιστοιχοῦν 9 κιλά

χαλκοῦ ἀνά ἒτος. Ἐδῶ καί 7.000 χρόνια τουλάχιστον, ὁ χαλκός συνοδεύει
τήν ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρωπίνου γένους.

Στήν ὁμηρική ἐποχή, ἐκτός ἀπό τίς πολλές ἂλλες χρήσεις, ὁ χαλκός
ἀποτελοῦσε ἀποθεματικό μέταλλο μεγάλης ἀξίας, πολυτιμοτέρας καί τοῦ
χρυσοῦ ἀκόμη, ὃπως ἀκριβῶς καί σήμερα, πού ἀποτελεῖ μεγάλη
χρηματιστηριακή ἀξία.

Ἡ ἀνακάλυψή του στόν ἑλλαδικό χῶρο ἀνάγεται
τουλάχιστον στό 5.000 π.Χ. καί ἀπό τότε σηματοδοτεῖ τήν ἐξέλιξη τῆς
ἱστορίας καί τοῦ πολιτισμοῦ. Κατασκεύαζαν μέ τό μέταλλο αὐτό ὃπλα,
ὃπως μαχαίρια, ξίφη, αἰχμές δοράτων καί βελῶν (<χαλκότοξος>),
τρίαινες, περικεφαλαῖες, οὐδέποτε ὃμως ἀτόφιες ἀσπίδες ἐκ χαλκοῦ, λόγω
τῆς μαλακότητος τοῦ μετάλλου καί τῆς εὒκολης διατρήσεώς του, παρά τό
γεγονός ὃτι ἢδη ἀπό τῆς ὁμηρικῆς ἐποχῆς καί παλαιότερα εἶχαν βρεῖ
τρόπους σκληρύνσεώς του. Ἐπίσης ἀπό χαλκό κατασκεύαζαν ἀλιευτικά
ἂγκιστρα, πόρπες, κάτοπτρα, νομίσματα, ἀγάλματα, ἒμβολα πλοίων
(<ἐμβόλια>). Ἀκόμη σανδάλια (<χαλκοσάνδαλος>), στέγες οἰκιῶν
(<χαλκόστεγος>), στεφάνια (<χαλκοστέφανος>), ἐπενδύσεις ἐσωτερικῶν
τοίχων κτηρίων, ὃπως π.χ. στά ἀνάκτορα τοῦ Ἀλκινόου, βασιλιᾶ τῶν
Φαιάκων. Οἱ χαλκεῖς εἶχαν ἓνα πολύ σπουδαῖο καί προσοδοφόρο
ἐπάγγελμα, καθώς κατασκεύαζαν σκεύη καθημερινῆς χρήσεως, ὃπως λέβητες,
τρίποδες, ὑδρίες κ.ἂ.(χαλκόστομα σκεύη), ἀκόμη καί πολεμικές μηχανές.
Τό <χαλκότονον> ἦταν πολεμική μαχανή, ἐντεινομένη διά χαλκίνων
ἐλασμάτων ἀντί σχοινίων ἢ χορδῶν.

Χημική ἀνάλυση δείχνει ὃτι τά ἀρχαῖα ἑλληνικά ὃπλα καί ἐργαλεῖα εἶναι
κατασκευασμένα ἀπό μεῖγμα χαλκοῦ καί κασσιτέρου καί ὂχι χαλκοῦ καί
ψευδαγύρου, πού φαίνεται νά εἶναι μεταγενέστερη ἐπινόηση.

ΧΑΛΚΙΝΑ ΛΥΤΡΑ

Τά ὁμηρικά ἒπη βρίθουν ἀναφορῶν στόν χαλκό, τόν ὁποῖο ὁ Ὃμηρος
κυριολεκτικά ἀποθεώνει. Ὁ χαλκός χαρακτηρίζεται <αἲθωψ> (ἀστραφτερός),
<ἦνοψ> (στιλπνός, λαμπρός), <νώροψ> (ἐξαστράπτων), <φαεινός>
(φωτεινός, λαμπρός), <νηλεής> (ἂσπλαχνος, ἀνηλεής) ὃταν
χρησιμοποιεῖται σάν φονικό ὂργανο κλπ.

Ἀπό πολλές περικοπές τόσο τῆς Ἰλιάδος ὃσο καί τῆς Ὀδύσσειας,
προκύπτουν πολλαπλές χρήσεις τοῦ χαλκοῦ. Ὁ Ἀχιλλέας ἒχει στίς σκηνές
του μεγάλη ποσότητα χαλκοῦ καί πολλές γυναῖκες (Ἰλ. Β 226). Ἡ
πληροφορία αὐτή δηλώνει ὃτι κατά τίς διάφορες ἐκστρατεῖες διαρκούσης
τῆς πολιορκίας τῆς Τροίας, οἱ Ἀχαιοί ἀποσποῦσαν ἀπό τούς ἡττημένους
μεγάλες ποσότητες χαλκοῦ, ἐκτός τῶν ἂλλων λαφύρων.

Αὐτή ἡ ἀποθέωση τοῦ χαλκοῦ ἐπιβεβαιώνει, μαζί μέ πολλές ἂλλες
πληροφορίες, ὃτι ὁ Τρωικός πόλεμος ἦταν παλαιότατο γεγονός, πού
συνέβη, ὃπως ὑποστηρίζω, τό 3.100 π.Χ. καί ὃτι ὁ Ὃμηρος ἒζησε σ᾽ αὐτή
τήν ἐποχή καί ἦταν ὁ ἲδιος ὁ Ὀδυσσέας κατά τόν γράφοντα.
Ἀπό τήν περικοπή τῆς Ἰλιάδος Η 473 μαθαίνουμε ὃτι ὁ χαλκός ἀποτελοῦσε
συναλλακτικό προϊόν, καθώς οἱ <καρηκομώοντες Ἀχαιοί> ἀγόραζαν οἶνο
δίνοντας, ἂλλοι χαλκό, ἂλλοι λαμπερό σίδηρο, ἂλλοι δέρματα, ἂλλοι
βόδια ζωντανά καί ἂλλοι ἀνδράποδα. Γινόταν δηλαδή ἓνα συναλλακτικό
<κλήριγκ>, πρακτική πού ἲσχυε κατά τόν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μέ
ἀνταλλαγή προϊόντων.

Τραγικές περιγραφές κατά τήν διάρκεια τοῦ Τρωικοῦ πολέμου
καταδεικνύουν ὃτι ὁ χαλκός χρησιμοποιεῖτο γιά τήν ἐξαγορά αἰχμαλώτων,
ὡς λύτρα δηλαδή, ἀλλοιῶς θανατώνονταν.

ΠΕΡΙΟΥΣΙΑΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ

Ἀπό τήν Ὀδύσσεια πάλι μαθαίνουμε (β, 338) ὃτι ὁ θάλαμος τοῦ Ὀδυσσέα
στό ἀνάκτορο τῆς Ἰθάκης περιεῖχε σωρούς ἀπό χρυσό καί χαλκό, μαζί μέ
ἱματισμό, αἰθέρια ἀρωματικά ἒλαια καί παλιά κρασιά. Ἐδῶ ὁ χαλκός
ἀποτελεῖ περιουσιακό καί ἀποθεματικό στοιχεῖο.

Ὁ χαλκός φαίνεται ὃτι ἐχρησιμοποιεῖτο γιά τήν κατασκευή ὀκτάκτινων ἢ
τετράκτινων τροχῶν ἁμαξῶν, ἂν κρίνει κανείς ἀπό τήν περιγραφή τοῦ
ἃρματος τῆς Παλλάδος Ἀθηνᾶς (Ἰλ. Ε, 723).

Ἀλλά καί οἱ Φαίακες, διά στόματος τοῦ Ἀλκινόου, προσφέρουν στόν
Ὀδυσσέα χαλκό καί χρυσό, τόσο πού οὐδέποτε θά ἒπαιρνε ἀπό τήν Τροία
καί τήν δεκαετή ἐκστρατεία (Ὀδ. ε, 38). Καί ἀκόμη οἱ Φαίακες φέρονται
νά κατασκευάζουν σκεύη καθημερινῆς χρήσεως ἀπό χαλκό (Ὀδ. θ, 426).

Στήν ραψωδία τῆς Ἰλιάδος Σ 349 μαθαίνουμε ὃτι χρησιμοποιοῦν ἓνα εἰδικό
μηχάνημα λουτροῦ γιά θέρμανση τοῦ νεροῦ, προκειμένου νά ἀποπλύνουν τίς
πληγές τοῦ θανόντος Πατρόκλου. Πρόκειται γιά τόν <λουτροχόον τρίποδα>,
λέξη ἡ ὁποία ἒχει ταυτισθῆ ἀπό τόν Μ. Βέντρις στήν Γραμμική Γραφή Β.
Βεβαίως, σέ πάμπολλα χωρία τῆς Ἰλιάδος καί τῆς Ὀδυσσείας, ὁ Ὃμηρος μᾶς
περιγράφει λεπτομερῶς τήν κατασκευή παντοίων ὃπλων ἀπό χαλκό, μέχρι
καί πανοπλίες ἀπαστράπτουσες γιά τούς ἡγεμόνες (Ἰλ. Ν 801, Λ 351, Β
578, Η 77, Γ 348, Ὀδ. χ 278 κ.ἀ.)

Ἡ μακροτάτη διά μέσου τῶν αἰώνων καί πολλαπλῆ χρήση τοῦ χαλκοῦ, πού
συνεχίζεται μέχρι τῶν ἡμερῶν μας, ἐπιβάλλει τήν λεπτομερέστερη ἐξέταση
τῆς λέξεως, μέ ἐπικέντρωση τοῦ ἐνδιαφέροντος στά ἐρεθίσματα πού εἶχαν
οἱ πανάρχαιοι Ἓλληνες, ὣστε νά δώσουν στό μέταλλο τήν ὀνομασία αὐτή.
Τί ἂραγε μπορεῖ νά σημαίνει χαλκός;

Κατ᾽ ἀρχάς ἡ λέξη ἒχει ταυτισθῆ στήν Γραμμική Γραφή Β καί μέ ἠχητική
ἀξία συμβόλων. Τά σύμβολα δίνουν τήν ὀρθογραφία τῆς λέξεως. Ἡ
συμβατική μεταγραφή σέ <κα-κο>, μπορεῖ νά μᾶς δώση τόν φωνητικό τύπο
ὃταν θά ἒπρεπε νά ἀναπαρασταθῆ: Kha(l)ko(s). Στήν ΓΓΒ δέν ὑπάρχει
λάμβδα οὒτε σῖγμα.

Ἒκτοτε ἡ λέξη παράγει πλῆθος παραγώγων κατά τό μέτρο χρήσεως τοῦ
μετάλλου καί τῆς συμβολῆς του στήν ἐξέλιξη. Μετά τήν λίθινη ἐποχή,
σημειώνεται ἡ ἒκρηξη τοῦ πολιτισμοῦ στήν Μεσόγειο καί τό Αἰγαῖο καί
ὀφείλεται στήν ὓπαρξη μεγάλων ἀποθεμάτων τοῦ μετάλλου στήν Κύπρο καί
στήν Χαλκίδα, ἡ ὁποία πῆρε τό ὂνομά της ἀπό τό παρακείμενο μεταλλεῖο
χαλκοῦ.

Τόν 8ο π.Χ αἰῶνα, ἡ Χαλκίδα ἀποτελεῖ τόν κυριώτερο προμηθευτή χαλκοῦ
σέ ὁλόκληρη τήν ἠπειρωτική Ἑλλάδα. Μάλιστα, μετά τήν καταστροφή τῆς
ἀντίζηλης πόλεως, τῆς Ἐρέτρειας, ἀπό τούς Πέρσες, ἡ Χαλκίδα κυριάρχησε
σέ ὃλη τήν Εὒβοια καί οἱ Χαλκιδεῖς δημιούργησαν ἀποικία στήν Βόρεια
Ἑλλάδα, τήν μέχρι σήμερα γνωστή Χαλκιδική.

Στήν Χαλκίδα πέθανε ὁ Ἀριστοτέλης, ἡ ὁποία ἐξ ἂλλου ἦταν πατρίδα τοῦ
ποιητῆ Λυκόφρωνος, τοῦ ρήτορα Ἰσιαίου καί στούς νεωτέρους χρόνους, ἡ
γενέτειρα τοῦ Νίκου Σκαλκώτα καί τοῦ Γιάννη Σκαρίμπα.
Ἀλλά δέν πῆρε μόνο ἡ Χαλκίδα τό ὂνομά της ἀπό τόν χαλκό. Μία ἂλλη
παναρχαία ἑλληνική περιοχή, ἡ Κύπρος, ἒδωσε τήν διεθνῆ ὀνομασία καί
τόν γενικό χημικό συμβολισμό CU καί Coper, ἐπειδή τά μεταλλεῖα χαλκοῦ
τῆς Κύπρου ἐφοδίαζαν τήν Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία. Ἒτσι, τό μετάλλευμα τῆς
Κύπρου πῆρε τό ἲδιο ὂνομα τῆς μεγαλονήσου διεθνῶς.

Ἡ εὐρυτάτη χρήση τοῦ χαλκοῦ στήν κατασκευή ὃπλων καί κοσμημάτων
συνέτεινε στήν παγκόσμια διάδοση τοῦ μετάλλου, καθώς οἱ πολέμαρχοι
ἦσαν οἱ κυριώτεροι ἀγοραστές τους. Ἒτσι, ὁ χάλκινος πέλεκυς τῶν
Μινωιτῶν, διαδοθείς διά τῶν πολεμάρχων ἀνά τόν κόσμο, δημιούργησε τήν
λατρεία τοῦ πελέκεως στήν Δυτική Εὐρώπη, καθώς ἡ λατρεία αὐτή ξεκίνησε
ἀπό τό Αἰγαῖο καί καθιέρωσε μία ἀρσενική θεότητα, πού συμβολιζόταν μέ
ἓνα ταῦρο ἢ μόνο μέ κέρατα, ὃπως τά μινωικά κέρατα καθοσιώσεως, πού
ἀποτελοῦν καί τό ἒμβλημα τῶν κτηρίων τῆς Κνωσοῦ.
Γενικῶς στόν ἀρχαῖο ἑλληνικό κόσμο ἡ κατοχή τοῦ χαλκοῦ εἶχε συνδεθῆ μέ
τόν πλοῦτο καί τήν εὐμάρεια, ὣστε νά καταστῆ δημοφιλής ἡ φράση <χαλκόν
ἒχων, πῶς οὐδέν ἒχεις;>

ΧΑΛΚΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ

Κατά τήν Ἀναγέννηση. ὁ χαλκός, πέραν τῶν ἂλλων χρήσεων,
χρησιμοποιήθηκε στήν καλλιτεχνία, μέ τήν ἐπινόηση καί ἀνάπτυξη τῆς
χαλκογραφίας, μιᾶς μεθόδου ἀναπαραγωγῆς εἰκόνων διά χαράξεως πλακῶν
χαλκοῦ. Ἡ τέχνη αὐτή ἐμφανίσθηκε στίς ἀρχές τοῦ 15ου αἰῶνα καί διέδωσε
ἀνά τόν κόσμο διά τῆς ἀναπαραγωγῆς πάμπολλα ἀριστουργήματα τῆς
ζωγραφικῆς. Μεταξύ τῶν σπουδαιοτέρων τέτοιων καλλιτεχνῶν,
συγκαταλέγονται οἱ Τιέπολο, Ρέμπραντ, Ντύρερ, Γκόγια κ.ἂ.

Στήν σύγχρονη ἐποχή ὁ χαλκός ἒχει εὐρυτάτη χρήση, συμβάλλοντας στήν
ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας καί τοῦ πολιτισμοῦ. Κατασκευάζονται ἀπό τό
μέταλλο αὐτό σωλῆνες, καλώδια, ἠλεκτρομαγνῆτες, σκεύη μαγειρικῆς,
καταλύτες αὐτοκινήτων κ.ἂ.

Τά ὓφαλα τῶν πλοίων βάφονται μέ παράγωγο τοῦ χαλκοῦ, ὣστε νά
ἐμποδίζεται ἡ ἀνάπτυξη ὑποθαλασσίων φυτῶν ἐπ᾽ αὐτῶν. Ὁ θειϊκός χαλκός
ἀποτελεῖ τήν βάση γιά τήν μαύρη καί ἰώδη χρώση τοῦ ἐρίου καί τοῦ
μεταξιοῦ, ἀποτελεῖ ἀντισηπτικό γιά ψεκασμούς, κυρίως ἀμπέλου, γιά τήν
καταπολέμηση τοῦ περονόσπορου κλπ.

ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΙΜΑ ΜΑΣ

Ἀλλά ὁ χαλκός, ἐκτός τοῦ ὃτι βρίσκεται καί στά ἂστρα, ρέει καί μέσα
στό αἷμα τοῦ ἀνθρώπου, καθώς παίζει ρόλο στόν σχηματισμό τῆς
αἱμοσφαιρίνης σέ ὃλα τά ἀνώτερα ζῶα: Καί φυσικά βρίσκεται παντοῦ: Στό
γάλα, στό κρέας τοῦ βοδιοῦ, στά μύδια, στούς ἀστακούς, στά σαλιγγάρια,
στά ἐντόσθια, στά μανητάρια, στούς ξηρούς καρπούς, στά φασόλια, στά
μπιζέλια, στά δημητριακά καί στό ψωμί ὁλικῆς ἀλέσεως, στά ξερά φροῦτα
καί στά γκρέϊπ φρούτ.

Ἡ ἰατρική θεωρεῖ τόν χαλκό πολύ σημαντικό γιά τήν φυσιολογική
λειτουργία τοῦ ὀργανισμοῦ, καθώς παίρνει μέρος στήν δραστηριότητα
πολλῶν ἐνζύμων, ὃπως εἶναι ἡ ὀξυδάση τοῦ κυτοχρώματος καί στόν
σχηματισμό τῶν χρωστικῶν οὐσιῶν τοῦ δέρματος καί τῶν συνδετικῶν ἱστῶν.
Βοηθᾶ ἐπίσης στήν ἐνσωμάτωση τοῦ σιδήρου στήν αἱμοσφαιρίνη.
Βλέποντας κανείς τήν μεγάλη σημασία τοῦ χαλκοῦ στήν ἀνθρώπινη ζωή,
ἀντιλαμβάνεται τήν σημασία πού ἒχει ἡ ἀνακάλυψη τοῦ χαλκοῦ καί τῆς
χαλκοτεχνίας, πού βρῆκε γιά πρώτη φορά τήν φθογγική του ὀνομασία στόν
Αἰγαιακό χῶρο ὡς <χαλκός> καί τήν συλλαβική του γραφή ὡς kha(l)ko(s),
διότι, ὃπως σημειώνουν καί οἱ Liddel and Scott <ἐπί τε τῆς ἰδιαιτέρας
σημασίας τοῦ γνωστοῦ μετάλλου, ἀπαντᾶται μόνον εἰς τήν ἑλληνικήν>.

TRIKLOPODIA