Kονδυλώματα, μυρμηκιες, Human Papilloma virus (HPV). Πώς μεταδίδονται, πρόληψη και εμβολιασμός

των Αλέξανδρου Γιατζίδη, M.D., Γιώργου Μονεμβασίτη, M.D., medlabnews.gr

Τα κονδυλώματα είναι μικρές διογκώσεις του δέρματος και είναι μια από τις πιο συχνές σεξουαλικώς μεταδιδόμενες ασθένειες. Τα κονδυλώματα οφείλονται στον

ιο HPV (Human Pappiloma Virus). Στην ομάδα των ιών HPV οφείλονται τα νοσήματα μυρμηκιές και οξυτενή κονδυλώματα τα οποία δεν ξεχωρίζουν μορφολογικά. Οι ιοί αυτοί διαχωρίζονται με τη βοήθεια του ανοσοηλεκτρικού μικροσκοπίου και με βάση τις αντιγονικές τους ιδιότητες.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ομάδα των HPV γιατί μερικοί από αυτούς ενοχοποιούνται για την ανάπτυξη ορισμένων μορφών καρκίνου στον άνθρωπο. Οι ιοί HPV είναι DNA ιοί και ανήκουν στους Papova ιούς.Προσβάλλουν αποκλειστικά τον άνθρωπο και μάλιστα συγκεκριμένες στιβάδες του δέρματος.

Ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV) αποτελεί έναν από τους πιο συχνά σεξουαλικώς μεταδιδόμενους ιούς. Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια οικογένεια ιών με υψηλή μεταδοτικότητα που μεταδίδονται με την επαφή του δέρματος ή των βλεννογόνων και μπορεί να προσβάλλουν το δέρμα, τον τράχηλο της μήτρας, τον κόλπο, το αιδοίο, τον πρωκτό, το στόμα και το φάρυγγα.

Συνολικά υπάρχουν πάνω από 180 γνωστά στελέχη του ιού εκ των οποίων περισσότεροι από 40 μεταδίδονται σεξουαλικώς και προσβάλλουν τη γεννητική περιοχή. Υπολογίζεται ότι περισσότερο από το 75% των σεξουαλικά ενεργών ατόμων θα προσβληθούν από ένα τουλάχιστον στέλεχος του ιού στη διάρκεια της ζωής τους.
Οι τύποι HPV 6 και 11 ευθύνονται για το 90% των κονδυλωμάτων.

Χαμηλού κινδύνου ιοί που προκαλούν κυρίως κονδυλώματα είναι οι HPV6, HPV11, 42, 43 και 44.

Υψηλού κινδύνου που ενέχονται για δυσπλασίες, καρκίνο τραχήλου και άλλους καρκίνους είναι οι HPV16, HPV18, 31, 33, 35, 39, 45, 51, 52, 56, 58, 59, 68, 73 και 82. Η μόλυνση από αυτούς τους ιούς είναι δυνατό να προκαλέσει διαφόρων βαθμών προκαρκινικές αλλοιώσεις στον τράχηλο της μήτρας, στο αιδοίο, στο πέος και στον πρωκτό. Η πρόοδος αυτών των προκαρκινικών αλλοιώσεων θα οδηγήσει μετά από αρκετούς μήνες ή έτη σε καρκίνο του αντίστοιχης περιοχής. Δυο τύποι του ιού (HPV-16 και HPV-18) είναι περισσότερο επιθετικοί και ευθύνονται για την πλειοψηφία των περιπτώσεων καρκίνου τραχήλου της μήτρας.
Μεγάλη σημασία στη πρόγνωση και εκτίμηση του κινδύνου στην εξέλιξη των βλαβών προς καρκίνωμα, έχει η ταυτοποίηση του ιού για βλάβες των βλεννογόνων των γεννητικών οργάνων και του στόματος ή του λάρυγγα.

Ο ιός αυτός προκαλεί τον ταχύ πολλαπλασιασμό των κυττάρων του δέρματος, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται καλοήθη εξογκώματα που είναι περισσότερο ενοχλητικά παρά επικίνδυνα, αλλά τα οποία είναι ιδιαίτερα μεταδοτικά.

Τα Οξυτενή Κονδυλώματα, όπως είναι η τυπική ονομασία των κονδυλωμάτων, μεταδίδονται κυρίως με την σεξουαλική επαφή.

Διαφορετικά στελέχη, του ιού HPV, προκαλούν τις μυρμηκίες σε διάφορα σημεία του σώματος.

Οι μυρμηκίες μεταδίδονται με την άμεση δερματική επαφή ή με το άγγιγμα υγρών επιφανειών.

Μυρμηκίες (Warts, Verrucae)

Οι μυρμηκιές οφείλονται στην προσβολή του δέρματος από κάποια στελέχη του ιού HPV.

Προσβάλει όλες τις ηλικίες αλλά ιδιαίτερα την παιδική και εφηβική, όπως επίσης και τα δύο φύλα. Η επίπτωση των μυρμηκιών αυξάνεται σε ασθενείς με διάφορα λεμφώματα ή σε ασθενείς που παίρνουν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα. Παρατηρούμε ότι ο οργανισμός ευαισθητοποιείται προς τον ιό των μυρμηκιών ανάλογα με την ανοσολογική του κατάσταση. Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πιθανότερο να προσβληθούν, καθώς δεν έχουν αναπτύξει (ακόμη) αντισώματα κατά του ιού και έρχονται συχνότερα σε επαφή με άτομα που έχουν μυρμηκίες.

Τα άτομα που λαμβάνουν θεραπεία με στεροειδή ή πάσχουν από ασθένειες που καταστέλλουν τη δράση του ανοσοποιητικού, όπως η λοίμωξη με HIV, έχουν επίσης μεγαλύτερες πιθανότητες να εμφανίσουν μυρμηκίες. Ο χρόνος επώασης των μυρμηκιών κυμαίνεται από 1- 24 μήνες και κατά μέσο όρο 4 μήνες. Εντοπίζονται στο πρόσωπο (μέτωπο, παρειές, γύρω από το στόμα) στη ραχιαία επιφάνεια των χεριών και των δακτύλων και στα παιδιά κάτω των 12 ετών εμφανίζονται επιπλέον και στις κνήμες. Μπορεί να εντοπιστούν και σε άλλα μέρη του σώματος όπως στα πόδια, στα γόνατα και σπανιότερα στο κορμί και στο τριχωτό της κεφαλής. Ένα μέρος που μπορεί να εμφανιστεί και είναι αρκετά επώδυνο είναι στο παρωνύχιο. Οι μυρμηκιές των πελμάτων οφείλονται κυρίως στο στέλεχος 1, ενώ των χεριών στο 2 και το 4. Οι ομαλές μυρμηκιές με κύρια εντόπιση στο πρόσωπο οφείλονται στα στελέχη 3 και 10.

Ο ιός μεταδίδεται με την άμεση δερματική επαφή ή με το άγγιγμα υγρών επιφανειών.

Είναι μεταδοτικό νόσημα από άνθρωπο σε άνθρωπο και ιδίως απαντάται σε μέλη κολυμβητηρίων και γυμναστηρίων, καθώς οι συνθήκες υγρασίας, η βάδιση με γυμνά πέλματα και τα κοινόχρηστα αντικείμενα (π.χ λαβές γυμναστικών οργάνων), ευνοούν την εξάπλωσή τους. Είναι πολύ συχνές στα παιδιά.

Μετά την αρχική επαφή, ο ιός HPV μπορεί να μείνει ανενεργός ή σε λανθάνουσα κατάσταση στο δέρμα και ενδέχεται να μην υπάρξουν αμέσως ορατά συμπτώματα.

Αυτό σημαίνει ότι πολλά άτομα ενδέχεται να είναι φορείς του ιού HPV χωρίς να το μάθουν ποτέ. Μολονότι είμαστε όλοι εκτεθειμένοι στον ιό HPV, ορισμένοι φαίνεται να είναι πιο ευαίσθητοι σε αυτόν, ενώ άλλοι είναι εκ φύσεως πιο ανθεκτικοί.

Οι δύο συχνότεροι τύποι μυρμηκίας  είναι η κοινή μυρμηκία και η μυρμηκία των ποδιών.

Οι μυρμηκιές έχουν χρόνο επώασης 2-9 μήνες και παρουσιάζονται στα χέρια σαν ανώδυνες βλατίδες, ενώ στα πέλματα προσομοιάζουν με υπερκερατώσεις που μπορεί να εκληφθούν από τον ασθενή ως τύλοι (κάλοι), οι οποίοι είναι έντονα επώδυνοι κατά τη βάδιση. Επίσης στην επιφάνεια των μυρμηκιών, ιδίως εάν αφαιρεθεί το επιφανειακό στρώμα δέρματος παρατηρούνται μαύρα στίγματα που αντιστοιχούν σε θρομβωμένα αγγεία.

Οι ομαλές μυρμηκιές διαφέρουν, διότι εμφανίζονται κυρίως στο πρόσωπο ως μικρές ανώδυνες βλατίδες, που, ιδιαίτερα στους άνδρες λόγω ξυρίσματος, εξαπλώνονται γρήγορα.

Οι κοινές μυρμηκίες είναι  καλοήθη εξογκώματα του δέρματος. Η κοινή μυρμηκία μοιάζει με ένα σκληρό εξόγκωμα με ανώμαλη επιφάνεια που μοιάζει με κουνουπίδι. Οι μυρμηκίες μπορεί να είναι στρογγυλές ή με ακανόνιστο σχήμα, επίπεδες ή εξογκωμένες και μπορούν να φτάσουν το μέγεθος του μπιζελιού. Μπορεί να είναι λευκές, γκρίζες ή καφέ. Οι κοινές μυρμηκίες αναπτύσσονται συνήθως γύρω από τα νύχια, τα δάκτυλα και το πίσω μέρος της παλάμης, αλλά ενδέχεται επίσης να εμφανιστούν στα γόνατα και στο πρόσωπο, κυρίως σε σημεία όπου το δέρμα έχει σχιστεί.

Γενικά οι μυρμηκιές είναι νόσημα με απρόβλεπτη πορεία, που εξαρτάται σημαντικά από την άμυνα του κάθε οργανισμού, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις αυτοίασης.

Οι μυρμηκίες είναι μεταδοτικές και είναι πιθανόν να εξαπλωθούν και σε άλλα σημεία του σώματος ή να μεταδοθούν σε άλλα άτομα. Γι’ αυτό το λόγο, καλύτερο είναι να αντιμετωπίζονται αμέσως με θεραπεία.

Οξυτενή κονδυλώματα (Genital warts, Condylomata acuminata)

Tα κονδυλώματα είναι ένα συχνά απαντώμενο σεξουαλικώς μεταδιδόμενο νόσημα που οφείλονται σε ορισμένα στελέχη του ιού HPV. Το 90% ωστόσο των κονδυλωμάτων οφείλεται στα στελέχη 6 και 11 που δεν προκαλούν κακοήθεια.

Η λοίμωξη από HPV μπορεί να έχει άσχημη εξέλιξη δημιουργώντας κινδύνους για καρκινογένεση σε περιπτώσεις όπως στην εγκυμοσύνη, στη χρήση αντισυλληπτικών, σε άτομα με σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας, άτομα με διαβήτη και ασθενείς υπό ανοσοκαταστολή. Μεγαλύτερο κίνδυνο παρουσιάζουν οι νεαρές ηλικίες 20- 25 ετών που έχουν πολλούς σεξουαλικούς συντρόφους.

Για να δημιουργηθεί λοίμωξη από τον ιό HPV θα πρέπει να υπάρχει λύση της συνέχειας στο επιθήλιο δηλαδή ένα τραύμα και πιο συγκεκριμένα εμφανίζονται σε περιοχές όπου υπάρχει συνεχής τριβή κατά τη σεξουαλική επαφή. Τέτοιες περιοχές είναι η είσοδος του κόλπου και ο τράχηλος στις γυναίκες ενώ στους άνδρες ο χαλινός του πέους.

Το νόσημα μεταδίδεται από άτομο προσβεβλημένο (με ή χωρίς ορατές κλινικά βλάβες) με τη σεξουαλική επαφή. Είναι σπάνια η μετάδοση με άλλο τρόπο αν και έχουν αναφερθει περιπτώσεις κονδυλωμάτων από κοινόχρηστα αντικείμενα (π.χ πετσέτες) ή από μυρμηκιές, κυρίως σε παιδιά.Τα ανοσοκατασταλμένα άτομα είναι πιο επιρρεπή στον ιό ενώ είναι εξατομικευμένη και η αντίσταση του κάθε ατόμου στην προσβολή από αυτόν.  Σε άλλα άτομα πολλαπλασιάζεται γρήγορα και υποτροπιάζει συχνα ο ιός ενώ σε άλλους θεραπεύεται εύκολα χωρίς υποτροπές.

Tα κονδυλώματα προσβάλλουν δέρμα και βλεννογόνους με συνήθεις εντοπίσεις τα γεννητικά όργανα, το περίνεο και την περιπρωκτική περιοχή (κυρίως σε γυναίκες και ομοφυλόφυλους) και σπανιότερα το στοματικό βλεννογόνο και τη γλώσσα. Στους άνδρες συχνή είναι η εντόπιση στη βαλανοποσθική αύλακα ενώ μπορεί να προσβάλλουν και το στόμιο της ουρήθρας ή την ουρήθρα εσωτερικά. Στις γυναίκες τα μικρά και μεγάλα χείλη και η είσοδος του κόλπου είναι οι συνήθης εντόπιση ενώ μπορεί να προσβληθεί και ο τράχηλος της μήτρας.
Τα κονδυλώματα πρωκτού πολύ συχνά εντοπίζονται μέσα στον πρωκτό όπως και στο περιπρωκτικό δέρμα. Η μόλυνση με τον ιό HPV συνήθως γίνεται κατά την επαφή, ωστόσο τα κονδυλώματα πρωκτού μπορούν να εμφανισθούν και χωρίς πρωκτική επαφή.
Η μετάδοση κονδυλωμάτων πρωκτού μπορεί να γίνει με τα δάκτυλα, π.χ. κατά τη διάρκεια του πλυσίματος.
Παράγοντες που μετατρέπουν ή εξασθενούν το ανοσοποιητικό (μόλυνση με τον ιό HIV, ανοσοκαταστολή, σακχαρώδης διαβήτης, χορήγηση κορτιζόνης ή επάλειψη στην περιοχή του πρωκτού με κρέμες κορτιζόνης) προδιαθέτουν στην εκδήλωση κονδυλωμάτων πρωκτού.

Κλινικά εμφανίζονται σαν ογκίδια αρχικά μεγέθους λίγων χιλιοστών με ανθοκραμβοειδή (σαν κουνουπίδι) επιφάνεια και με την πάροδο του χρόνου αυξάνονται σε μέγεθος αποκτούν μίσχο ή συνενώνονται μεταξύ τους. Είναι ανώδυνα με χρώμα από ρόδινο έως καφεοειδές. Στην επάλειψη με διάλυμα οξεικού οξέος λευκάζουν.

Η προστασία από την προσβολή από κονδυλώματα συνίσταται στη χρήση προφυλακτικού, το οποίο δυστυχώς παρέχει προστασία μόνο στις περιοχές τις οποίες τις οποίες καλύπτει. Δεδομένου επίσης του μακρού χρόνου επώασης του ιού (2-9 μήνες), ένας φορέας μπορει να μεταδίδει τον ιό ενώ δεν έχει ακόμα παρουσιάσει βλάβες. Επίσης η ασυμπτωματική φορεία μπορεί να προκαλέσει μετάδοση της νόσου και μετά τη θεραπεία αφού ο ιός των θηλωμάτων διαβιεί για χρόνια στα επιδερμιδικά κύτταρα με δυναμικό να μεταδοθεί ή να υποτροπιάσει στο ίδιο άτομο εάν η άμυνα πέσει για κάποιο άλλο λόγο π.χ στρες, λοίμωξη, κακοήθεια, ανοσοκατασταλτικά φάρμακα.

Παράγοντες που μετατρέπουν ή εξασθενούν το ανοσοποιητικό (μόλυνση με τον ιό HIV, ανοσοκαταστολή, σακχαρώδης διαβήτης, χορήγηση κορτιζόνης ή επάλειψη στην περιοχή του πρωκτού με κρέμες κορτιζόνης) προδιαθέτουν στην εκδήλωση κονδυλωμάτων πρωκτού.

Θεραπευτική Αντιμετώπιση

Θεραπευτικά χρησιμοποιούνται μέθοδοι καταστροφής του προσβεβλημένου από τον ιό δέρματος, όπως η κρυοθεραπεία με υγρό άζωτο, η διαθερμοπηξία, η τοπική χρήση χημικών παραγόντων (ιμικουιμόδη, ποδοφυλοτοξίνη, 5-φθοριοουρακίλη, κερατολυτικά) η χρήση laser, η χειρουργική αφαίρεση και σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις η χρήση ρετινοειδών τοπικά (ομαλές μυρμηκιές) ή συστηματικά σε μεγάλη προσβολή (μυμηκιώδης επιδερμοδυσπλασία). Σε κάθε περίπτωση μπορεί να απαιτηθούν αρκετές συνεδρίες για την εξάλειψη του προβλήματος.

Εμφάνιση νέων βλαβών μετά την περίοδο των 6 μηνών συνεπαγέται επαναμόλυνση από τον ιό HPV των μυρμηκιών.

Η θεραπεία των κονδυλωμάτων συνίσταται στην καταστροφή των κυττάρων που έχουν προσβληθεί, με μεθόδους όπως η κρυοθεραπεία με υγρό άζωτο, η διαθερμοπηξία, η χρήση laser η τοπική χρήση χημικών παραγόντων όπως ιμικουιμόδη, 5-φθοριοουρακίλη, ποδοφυλλίνη και ποδοφυλοτοξίνη. Είναι επίσης απαραίτητος ο έλεγχος του τραχήλου σε περίπτωση προσβολής της γυναίκας και της ουρήθρας στον άνδρα όταν εντοπίζονται τα κονδυλώματα στο στόμιό της και υποτροπιάζουν.
Κρυοχειρουργική.
Η κρυοχειρουργική βασίζεται στο υγρό άζωτο το οποίο διατηρείται σε σταθερή θερμοκρασία -196 0C. Ένας απλός ψεκασμός πάνω στα κονδυλώματα έχει ως αποτέλεσμα τον θάνατο της δερματικής βλάβης, ο οποίος οφείλεται στην κρυσταλλοποίηση του ενδοκυττάριου και του εξωκυττάριου υγρού εξ αιτίας του πάγου  Μετά την ψύξη του κονδυλώματος, εμφανίζεται ερύθημα, οίδημα και στη συνέχεια σχηματίζεται ξηρά εφελκίδα (κρούστα) και το τραύμα επουλώνεται μετά από μερικές ημέρες. Συνήθως δεν σχηματίζεται ουλή ή αν σχηματιστεί είναι πολύ περιορισμένη.
Η κρουχειρουργική είναι καλά ανεκτή και δεν απαιτείται τοπική αναισθησία εκτός αν κρίνει διαφορετικά ο γιατρός.

Πρέπει να τονιστεί ότι καμία μέθοδος δεν εξασφαλίζει εξάλειψη της νόσου ή των πιθανών υποτροπών της.
 Χρήσιμος επίσης είναι και ο έλεγχος για άλλα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα (HIV,σύφιλη, ηπατίτιδες) τα οποία δεν έχουν πολλές φορές συμπτώματα αντιληπτά από τον ασθενή.

Πρόληψη
Παράγοντες όπως, η μη χρήση προφυλακτικού, η συχνή εναλλαγή ερωτικών συντρόφων, η άγνοια για το εάν ο σύντροφός μας πάσχει από κάποιο σεξουαλικό μεταδιδόμενο νόσημα, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα, το εξασθενημένο ανοσοποιητικό, το stress, άλλες ιογενείς λοιμώξεις (π.χ. ιός HIV), καθώς και άλλα σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα (π.χ. σύφιλη), ενισχύουν τις πιθανότητες να προσβληθεί κάποιος από τον ιό.

Με τη χρήση των εμβολίων για τα ογκογόνα στελέχη του ιού σε κορίτσια προ έναρξης της σεξουαλικής ζωής δίνονται ελπίδες για την εξάλειψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Έως τότε σωτήρια και επιβεβλημένη είναι η ετήσια προληπτική εξεταση με pap-test των γυναικών καθώς τα ογκογόνα στελέχη του ιού δρουν μετά από πολλά χρόνια και προκαλούν δυσπλασίες και καρκίνο στον τράχηλο. Τα ογκογόνα στελέχη μπορεί να προκαλέσουν και στον άνδρα καρκίνο, που όμως σε αντίθεση με τον καρκίνο τραχήλου, γίνεται έγκαιρα αντιληπτός.

Σήμερα είναι διαθέσιμοι δυο τύποι εμβολίων που προστατεύουν από τους ιούς HPV16, HPV 18, HPV6, HPV11 που είναι και οι πιο “επιθετικοί” και ευθύνονται για το 70% των περιπτώσεων καρκίνου.
Τόσο παγκοσμίως όσο και στην ελληνική αγορά διατίθενται δύο εμβόλια: το διδύναμο και το τετραδύναμο.
– Το διδύναμο εμβόλιο παρέχει προστασία απέναντι στα δύο πιο επιθετικά στελέχη του ιού,το HPV-16 και HPV-18.
– Το τετραδύναμο εμβόλιο παρέχει προστασία απέναντι στα στελέχη HPV-16 και HPV-18 και για τα στελέχη HPV-6 και HPV-11, τα οποία ευθύνονται για περίπου το 90% των γεννητικών κονδυλωμάτων.
Κανένα από τα δυο εμβόλια δεν περιέχει κανενός είδους αντιβιοτικό ή άλλο συστατικό για την αντιμετώπιση υπάρχουσας λοίμωξης.
Ο εμβολιασμός και για τα δύο εμβόλια ολοκληρώνεται σε 3 δόσεις σε διάστημα 6 μηνών. Το εμβόλιο έχει τη μέγιστη απόδοση σε γυναίκες που δεν έχουν μολυνθεί από τον ιό και γι’ αυτό ο εμβολιασμός συστήνεται πριν την έναρξη της σεξουαλικής δραστηριότητας. Τα εμβόλια προσφέρουν στις μέχρι τώρα μελέτες προστασία για τουλάχιστον 8 χρόνια, χωρίς να χρειάζεται στο διάστημα αυτό επαναληπτική δόση.
Είναι ασφαλές το εμβόλιο;
Ο εμβολιασμός έχει αποδειχθεί ασφαλής και η πιο συχνή παρενέργεια είναι τοπικός ερεθισμός με ερυθρότητα, οίδημα και κνησμό στο σημείο της ένεσης. Άλλες ανεπιθύμητες ενέργειες είναι εξαιρετικά σπάνιες, παρόμοιες με τα άλλα εμβόλια.

Το εννιαδύναμο εμβόλιο (που προσφέρει προστασία κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας 85-90% έναντι 70% του τετραδύναμου) κυκλοφορεί από το 2015 στις ΗΠΑ και από το 2016 στην Ευρώπη, ενώ αναμένεται να κυκλοφορήσει και στην Ελλάδα μέχρι το καλοκαίρι του 2017.

Με τον συνδυασμό του εννιαδύναμου εμβολίου και του ΗPV DNA test ο κίνδυνος ελαττώνεται από 91% έως 98%. Να σημειωθεί ότι μία γυναίκα που θα εμβολιαστεί κατά του HPV θα χρειαστεί να κάνει σε όλη τη διάρκεια της ζωής της μόνο τέσσερις-πέντε φορές το ΗPV DNA test χωρίς να χρειάζεται να κάνει πλέον το τεστ Παπανικολάου. Το ΗPV DNA test εδώ και ενάμισι μήνα καλύπτεται πλέον από τον ΕΟΠΥΥ για γυναίκες κάθε ηλικίας.

Bιβλιογραφία

Winer R, Lee S, Hugher J, Adam D, Kiriat N, Koutsky L, Genital HPV infection: incidence and risk factors in cohort of female University students:Am.J.Epid.2003.

Clifford G, Smith J, Munoz N, Franseschi S: HPV types in invasive Ca worldwide: A metaanalysis: Br.J.Ca.2003.

Elden, Velders, Kast: The cell mediated immune response to HPV induced CC, implications for immunotherapy. Adv. C.Res.2002.